(ពោធិ៍សាត់)៖ ពិធីឡើងអ្នកតា គឺជាប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់សំខាន់មួយរបស់ប្រជាជនជនជាតិដើមភាគតិចព័រ នៅទួលគ្រួស និងទួលកកោះនៃភូមិស្ទឹងថ្មី ឃុំប្រម៉ោយ ស្រុកវាលវែង ខេត្តពោធិ៍សាត់។ ពិធីនេះ ត្រូវបានប្រជាជនជនជាតិដើមភាគតិចព័ររស់នៅទួលគ្រួស និងទួលកកោះនៃភូមិស្ទឹងថ្មី ប្រារព្ធធ្វើឡើងជារៀងរាល់ឆ្នាំនៅក្នុងខែមីនា (ខែផល្គុន)។

តាំងពីបុរាណរៀងមកពិធីឡើងអ្នកតា របស់ប្រជាជនជនជាតិព័រ ធ្វើឡើងអាស្រ័យលើមេស្មឹង និងចាស់ទុំនៅក្នុងភូមិកំណត់យកថ្ងៃសៅរ៍ ឬថ្ងៃអង្គារណាមួយក្នុងខែផល្គុន ដែលខុសពីថ្ងៃសីល ដើម្បីប្រារព្ធពិធីឡើងអ្នកតា។ នៅទួលគ្រួស និងទួលកកោះនៃភូមិស្ទឹងថ្មី មានអ្នកតាថែរក្សាភូមិស្រុក ព្រៃភ្នំ ស្ទឹង បឹងបួរជាច្រើនដូចជា លោកតាគ្រី លោកតាតាក់ លោកតាគយ លោកយាយគយ លោកយាយត្រប់ លោកតាជ័យ (គឺជាអ្នករក្សាភ្នំស៊ីញ ដែលជាឈ្មោះភ្នំមួយស្ថិតនៅទួលគ្រួស ដែលជនជាតិបារាំងម្នាក់បានធ្វើបាត់ស៊ីញនៅចំណុចភ្នំនោះ) លោកតាព្រហ្ម លោកតាក្រហមករ (គឺជាអ្នករក្សាស្ទឹងពង្រួល) លោកតាបុស្សលាន និងលោកតាពុធ ជាដើម។

ជាទូទៅពិធីឡើងអ្នកតាត្រូវចាប់ផ្ដើមពីម៉ោង៨ព្រឹក និងបញ្ចប់កម្មវិធីនៅវេលាម៉ោង៤រសៀលថ្ងៃដដែល។ ជនជាតិដើមភាគតិចព័រទាំងស្រីប្រុសក្មេងចាស់តែងតែមកចូលរួមពិធីឡើងអ្នកតាច្រើនកុះករដោយបាននាំគ្នាវេចខ្ចប់បាយ ម្ហូប មាន់ នំចំណី ទឹក ស្រា និងភេសជ្ជៈ យកទៅហូបជុំគ្នានៅរោងអ្នកតា។ ចំពោះក្រុមគ្រួសារជនជាតិដើមភាគតិចព័រ ដែលបានបន់ស្រន់អ្នកតានៅពេលមានសមាជិកគ្រួសារមានជំងឺ ឬបាត់របស់របរ ឬសត្វធាតុ ឬជួបឧបគ្គសផ្សេងៗ គឺត្រូវយករបស់របរ ឬម្ហូបអាហារដែលខ្លួនបានបន់ស្រន់ទៅសែនអ្នកតាដោយផ្ទាល់នៅក្នុងពិធីឡើងអ្នកតានេះ។ ចំណែកជនជាតិដើមភាគតិចព័រដែលមានជំងឺ ឬរវល់មិនបានចូលរួមក្នុងពិធីឡើងអ្នកតា គឺត្រូវផ្ញើម្ហូបអាហារ នំចំណី ស្រា តាមសាច់ញាតិដែលទៅចូលរួមពិធី។

បើតាមលោកតា យាន ឌឿន អាយុ៧៧ឆ្នាំ គឺជនជាតិដើមភាគតិចព័រ រស់នៅភូមិទួលកកោះ និងលោកតា ទូច សារាយ អាយុ ៧៩ឆ្នាំ ជនជាតិដើមភាគតិចព័ររស់នៅភូមិទួលគ្រួស នៃភូមិស្ទឹងថ្មីបានរៀបរាប់ថា គោលបំណងដែលជនជាតិដើមភាគតិចព័រប្រារព្ធពិធីឡើងអ្នកតាជារៀងរាល់ឆ្នាំមានដូចខាងក្រោម៖

១៖ ដើម្បីថែរក្សាប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់តាំងពីដូនតារបស់ជនជាតិដើមភាគតិចព័រ។
២៖ ដើម្បីសូមសេចក្ដីសុខសប្បាយដល់កូនចៅរស់នៅក្នុងភូមិ។
៣៖ សុំទឹកភ្លៀង ដើម្បីឱ្យស្រែ ចម្ការ ច្បារដំណាំទទួលបានផលល្អ។
៤៖ ដើម្បីជៀសផុតពីជំងឺឧត្បាតនានាឆ្លងដល់ប្រជាជនជនជាតិដើមភាគតិចព័រ និងសត្វចិញ្ចឹមក្នុងភូមិ។
៥៖ ការលាបំណន់ផ្សេងៗ។

ឧទាហរណ៍៖ គ្រួសាជនជាតិដើមភាគតិចព័រដែលមានជំងឺ ឬបាត់របស់របរ ឬសត្វធាតុនានា ហើយបានបន់ស្រន់អ្នកតាសូមឱ្យឆាប់ជាសះស្បែយពីជំងឺ ឬបានរកឃើញរបស់របរ ឬសត្វធាតុ ឬបន់ស្រន់សូមឱ្យក្រុមគ្រួសាររួចផុតពីទុក្ខភ័យដោយនិយាយថានឹងថ្វាយក្បាលជ្រូក មាន់ស្ងោរ ស្រា ឬភេសជ្ជៈ និងនំចំណីផ្សេងៗ។ ដូច្នេះនៅពេលឡើងអ្នកតាជនជាតិព័រដែលបានបន់ស្រន់ត្រូវយករបស់ទាំងនោះមកថ្វាយអ្នកតា ដើម្បីលាបំណន់របស់ខ្លួន។

*សកម្មភាពនៃពិធីឡើងអ្នកតាមានដូចតទៅ…

ដំបូងមេស្មឹងម្នាក់របស់ជនជាតិដើមភាគតិចព័របានយកមាន់ចំនួន៨ក្បាល (មាន់ដែលត្រូវសម្លាប់១ក្បាល និងមាន់នៅរស់ចំនួន៧ក្បាល) នំអន្សម អំបុក នំបង្កប់ស្ករ អង្ករខ្សាយ អង្ករដំណើប និងធូបទាន ដើម្បីសែនព្រេនអ្នកតា។ មេស្មឹងបានអុជធូបទាន និងនិយាយអញ្ជើញអ្នកតាដែលរក្សាភូមិស្រុក ព្រៃភ្នំ ស្ទឹងបឹងបួរទាំងអស់ឱ្យអញ្ជើញមករោងអ្នកតា។

បន្ទាប់មកក្រុមភ្លេងរួមមាន៖ ស្គរដៃចំនួន២ ស្គរទោងចំនួន១, ភ្លយ ឬ ប៉ីអរចំនួន១ និងមានជនជាតិដើមភាគតិចព័រច្រៀងចម្រៀងជាភាសាព័រ និងភាសាខ្មែរផង និងមានជនជាតិដើមភាគតិចព័រចំនួនពី៤ទៅ៥នាក់ទៀតសម្រាប់ត្រៀមឱ្យអ្នកតានីមួយៗចូលរូប។ នៅខណៈពេលក្រុមភ្លេងបានចាប់ផ្ដើមលេងភ្លេង និងច្រៀង មេស្មឹងបាននិយាយហៅអ្នកតាថា «សូមអញ្ជើញអ្នកតាឱ្យចូលរូប ពីព្រោះដល់ថ្ងៃ ដល់ខែ ដែលអ្នកភូមិឡើងរោងថ្វាយហើយ សូមអញ្ជើញលោកតាចូលមក» ដើម្បីឱ្យអ្នកតាចូលរូបជនជាតិដើមភាគតិចព័រដែលបានត្រៀមខ្លួនរួចជាស្រេច។

អ្នកតានីមួយៗបានចូលក្នុងរូបរបស់ជនជាតិដើមភាគតិចព័រភ្លាមៗ ជនជាតិព័រដែលអ្នកតាបានចូលរូបចាប់ផ្ដើមរាំតាមចង្វាក់បទភ្លេងដែលបានប្រគុំឡើង លុះពេលរាំចប់១បទ អ្នកភូមិជនជាតិដើមភាគតិចព័រទាំងអស់បាននាំគ្នាសួរថា តើលោកតាមានឈ្មោះអ្វី? និងសូមឱ្យលោកតាជួយដល់ជនជាតិដើមភាគតិចព័រទាំងអស់មានសេចក្ដីសុខ សេចក្ដីចម្រើន រកស៊ីមានបានគ្រប់ក្រុមគ្រួសារ។

នៅក្នុងឆ្នាំខ្លះ ប្រសិនបើមានអ្នកភូមិជនជាតិដើមភាគតិចព័រម្នាក់ណាបានប្រព្រឹត្តខុស អ្នកតាចូលរូបបញ្ចេញកាយវិការខឹងសម្បា ជនជាតិដើមភាគតិចព័រទាំងអស់ត្រូវតែសួរនាំលោកតាថា តើលោកតាចង់បានអ្វី? ហើយអ្វីដែលលោកតាត្រូវការ កូនចៅជនជាតិដើមភាគតិចព័រនឹងនាំគ្នាយកមកថ្វាយនៅក្នុងពិធីឡើងអ្នកតានៅឆ្នាំក្រោយ។ នៅពេលបញ្ចប់ពិធីឡើងអ្នកតា ជនជាតិដើមភាគតិចព័រទាំងអស់ត្រូវប្រគុំបទភ្លេងចំនួន៣បទ និងនាំគ្នារាំចំនួន៣ជុំរោងអ្នកតា។

តាមអបិយជំនឿតាំងពីបុរាណកាលមក ប្រសិនបើជនជាតិដើមភាគតិចព័រ មិនប្រារព្ធពិធីឡើងអ្នកតានោះទេ អ្នកភូមិជនជាតិព័រទាំងអស់នឹងត្រូវជួបបញ្ហានឹងជំងឺអាសន្នរោគជាមិនខាន ប៉ុន្តែនៅរបបប្រល័យពូជសាសន៍ខ្មែរក្រហម (១៩៧៥-១៩៧៩) ប្រជាជនជនជាតិដើមភាគតិចព័រមិនបានប្រារព្ធពិធីឡើងអ្នកតា និងពិធីប្រពៃណីទំនៀមទម្លាប់ផ្សេងៗឡើយ។

ជនជាតិដើមភាគតិចព័រ ត្រូវបានខ្មែរក្រហមជម្លៀសដោយបង្ខំចេញពីស្រុកកំណើតឱ្យទៅរស់នៅ និងធ្វើការងារពលកម្មលើកទំនប់ ជីកប្រឡាយលំបាកវេទនានៅតាមទីកន្លែងផ្សេងៗក្នុងស្រុកភ្នំក្រវាញ ខេត្តពោធិ៍សាត់ និងស្រុកមោងឬស្សី ខេត្តបាត់ដំបង។ បន្ទាប់ពីរបបប្រល័យពូជសាសន៍ខ្មែរក្រហមបានបញ្ចប់នៅឆ្នាំ១៩៧៩ ជនជាតិដើមភាគតិចព័រមិនអាចវិលត្រឡប់មករស់នៅភូមិកំណើតនៅទួលគ្រួស និងទួលកកោះឡើយ ដោយសារតំបន់ទាំងពីនេះបានប្រែទៅជាសមរភូមិក្តៅរវាងកងទ័ពខ្មែរក្រហម និងកងទ័ពសាធារណរដ្ឋប្រជាមានិតកម្ពុជាដែលសហការជាមួយកងទ័ពស្ម័គ្រចិត្តវៀតណាម។

នៅឆ្នាំ២០០០ ទើបជនជាតិដើមភាគតិចព័រប្រមាណ២០០គ្រួសារ វិលត្រឡប់មករស់នៅភូមិកំណើតនៅទួលគ្រួស និងទួលកកោះនៃភូមិស្ទឹងថ្មី ឃុំប្រម៉ោយ ស្រុកវាលវែង ខេត្តពោធិ៍សាត់វិញ និងបានចាប់ផ្ដើមប្រារព្ធពិធីឡើងអ្នកតាឡើងវិញជារៀងរាល់ឆ្នាំរហូតមកដល់បច្ចុប្បន្ននេះ៕